Jak powiedziała szwedzka pisarka, laureatka Nagrody Nobla, Selma Lagerlöf: „Kultura jest tym, co zostaje, kiedy zapomnisz wszystko, czego się nauczyłeś. Kultura jest jednym z fundamentów cywilizacji”.
Zagadnienie kultury w polityce Unii Europejskiej winno być analizowane poprzez pryzmat wszystkich państw w niej partycypujących, ale również jako wspólne dziedzictwo. Uczestnictwo w przedsięwzięciach realizowanych w ramach unijnej polityki kulturalnej pozwala na osiągnięcie wielu zróżnicowanych korzyści. Działania wspierające kulturę w UE są bowiem skierowane także na poprawę konkurencyjności gospodarki, tworzenie nowych miejsc pracy, promowanie interesów politycznych państw uczestniczących w programach wsparcia. Z tego względu polityka kulturalna w UE powinna być traktowana nie tylko jako płaszczyzna pielęgnowania dziedzictwa narodowego związanego z ochroną zabytków, czy promowaniem rozwoju sztuk pięknych, ale także jako jeden z wymiarów wspólnego rynku.
Kultura w rozumieniu Unii Europejskiej jest przejawem innowacyjności i kreatywności, pobudza zmiany, dzięki którym dochodzi do rozwoju obszarów miejskich i wiejskich. Dla współczesnych społeczeństw bardzo ważne są te aspekty funkcjonowania kultury, które dotyczą życia codziennego, jak chociażby wzornictwo przemysłowe.
Finansowanie kultury w Unii Europejskiej
Europejski sektor kultury, na który składają się tak różnorodne branże, jak kino i sztuki audiowizualne, wydawnictwa, muzyka czy rzemiosło, jest, poza niekwestionowaną wartością niematerialną, również ważnym źródłem dochodu i miejsc pracy – zatrudnienie w nim znajduje około siedmiu milionów osób. Unia Europejska realizuje programy wspierające branże sektora kultury, zachęca do korzystania z możliwości, jakie daje jednolity rynek i nowoczesne technologie. Podejmuje też działania mające na celu stworzenie przyjaznego środowiska, w którym branże te mogłyby funkcjonować – poprzez ograniczenie formalności administracyjnych, ułatwienie dostępu do źródeł finansowania, wspieranie projektów badawczych oraz promowanie współpracy z parterami z Unii oraz spoza niej.
UE włącza kwestie kultury do wielu innych obszarów działalności, takich jak edukacja (w tym nauczanie języków obcych), badania naukowe, wspieranie technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz rozwój społeczny i regionalny.
Finansowanie kultury odbywa się za pomocą programów dotacyjnych dedykowanych jej bezpośrednio, ale również za pomocą szeregu mechanizmów pośrednich, wspierających takie obszary, jak: turystyka, rewitalizacja, promocja, równość szans, walka z defaworyzacją [wykluczenie społeczne – red.], polityka społeczna, resocjalizacja, edukacja, nauka.
Narzędzia finansowania kultury
Możliwości finansowania przedsięwzięć kulturalnych, zarówno inwestycji, jak i tzw. działań miękkich (wizyty studyjne, szkolenia, wydarzenia artystyczne, stypendia), dają środki krajowe oraz pieniądze pochodzące z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Najpopularniejszym mechanizmem wspierającym polską kulturę są tzw. Programy Operacyjne Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wieloletni program „Kultura+”. Programy Operacyjne pozwalają na finansowanie takich obszarów kultury, jak wydarzenia artystyczne, edukacja kulturalna, dziedzictwo kulturowe, infrastruktura kultury, rozwój szkolnictwa artystycznego. Interesującym mechanizmem jest „Promesa Ministra Kultury”, która stanowi pomoc przy ubieganiu się o dotacje unijne. Z jej środków można pokryć tzw. wkład własny do projektów współfinansowanych przez UE, który z reguły wynosi 15-30% całkowitego kosztu przedsięwzięcia.
Program Kultura+ na lata 2011-2015 ma na celu poprawę dostępu oraz zwiększenie uczestnictwa w kulturze, szczególnie na terenach wiejskich.
Możliwości dotowania sektora kultury dają również fundusze europejskie. Są one dostępne w postaci programów operacyjnych działających na terenie całego kraju oraz programów paneuropejskich (środki zarządzane i wydatkowane przez Komisję Europejską).
Dostępne na terenie Polski programy oferujące dotacje z funduszy strukturalnych UE, to:
- Programy o zasięgu ogólnokrajowym (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka).
Każdy z nich kładzie nacisk na finansowanie innych aspektów sektora kultury – od inwestycji infrastrukturalnych, po wsparcie rozwoju kapitału ludzkiego czy rozwój innowacyjnego podejścia. - Programy o zasięgu regionalnym dedykowane każdemu województwu – w każdym z mechanizmów znajdują się priorytety wspierające sektor kultury.
Każdy z programów posiada harmonogram ogłaszania konkursów na projekty, co pozwala potencjalnym beneficjentom przygotowanie przedsięwzięcia.
Polityka dotacyjna Unii Europejskiej podporządkowana jest okresom budżetowym. Obecna perspektywa budżetowa określona jest na lata 2007-2013, z możliwością realizacji i rozliczenia planowanych projektów do roku 2015. Oznacza to, że obecnie wiele z prezentowanych programów dysponuje znacznie ograniczonymi alokacjami.
Szerokie możliwości dają programy paneuropejskie zarządzane przez Komisję Europejską. Wymogiem otrzymania dotacji jest przygotowanie projektu partnerskiego, promującego europejską współpracę wśród instytucji z krajów UE oraz krajów tzw. trzecich, właśnie w obszarze kultury.
Wśród programów paneuropejskich dla sektora kultury czołowym narzędziem dotacyjnym jest Program Kultura (Culture), który został przyjęty decyzją Rady UE i Parlamentu Europejskiego w 2006 r. Priorytety w nim ustanowione, to:
- wspieranie ponadnarodowej mobilności osób działających w sektorze kultury,
- wspieranie ponadnarodowego obiegu dzieł oraz wyrobów artystycznych i kulturalnych,
- wspieranie dialogu międzykulturowego.
W ramach tego programu realizowane są projekty o bardzo zróżnicowanej tematyce. Wiele z nich poświęconych jest kulturze postrzeganej z perspektywy potrzeb społecznych i ekonomicznych. Do takich przedsięwzięć należą m.in: promocja nauki języków obcych, promowanie niepełnosprawnych artystów, Europejska Stolica Kulturalna. Tworzone są sieci kulturalne, dzięki którym można przezwyciężać izolację twórczą wśród twórców kultury. Dotyczą one takich działów, jak teatr, muzyka i opera, sztuki wizualne i multimedia, książki i czytelnictwo, muzealnictwo oraz administracja i zarządzanie polityką kulturalną. Na podkreślenie zasługują szczególnie te przedsięwzięcia i inicjatywy, które są pomostem łączącym kulturę sensu stricte oraz świat ekonomii, rządzący się prawami wolnego rynku i konkurencji. Unia Europejska kładzie szczególny nacisk na tę płaszczyznę polityki kulturalnej. Budżet programu na lata 2007-2013 wynosi 400 mln euro.
Organy Unii Europejskiej w sposób ciągły zapraszają do składania wniosków na realizację działań w obszarze kultury w zakresie wzmocnienia instytucjonalnego tego sektora (np. program Investors In People), czy też udzielając wsparcia eksperckiego w zakresie reformowania systemu kultury (dotacje UNESCO).
Interesującą inicjatywą są też konkursy o prestiżowe tytuły, połączone z nagrodami finansowymi. Jedną z nich jest inicjatywa „Europejska Stolica Kultury”. Celem programu ESK jest podkreślenie ogromnej różnorodności kultury europejskiej przy równoczesnym zwróceniu uwagi na wspólne źródło, z którego w większości się wywodzi. Co roku jedno lub dwa europejskie miasta wybierane są na stolice kultury europejskiej i otrzymują wsparcie finansowe w ramach programu Kultura. Z tych funduszy finansowane są wystawy oraz wydarzenia prezentujące dziedzictwo kulturowe danego miasta i regionu, jak również wiele innych przedstawień czy koncertów, w których udział biorą artyści z całej UE. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że programy te mają długofalowy wpływ na rozwój kultury i turystyki w wybranych miastach. Według pierwotnego planu program miał trwać do roku 2004, jednak okazał się tak popularny, że podjęto decyzję o jego przedłużeniu o kolejne 15 lat. O miano Europejskiej Stolicy Kultury ubiegało się 5 polskich miast: Warszawa, Gdańsk, Wrocław, Lublin i Katowice.
Godnym polecenia narzędziem dotacyjnym są mechanizmy finansowe: Norweski oraz Szwajcarski. Pozwalają one na finansowanie od 85 do 90% kosztów całkowitych planowanego przedsięwzięcia i są bardzo elastyczne w zarządzaniu. Ich idea polega na desygnowaniu przez państwa-darczyńców środków finansowych na rozwój obszarów tematycznych uznanych za priorytetowe (między innymi kultury).
Po przyjęciu do Unii Europejskiej nowych członków w 2004 r., podpisano umowy z państwami niebędącymi członkami Unii, ale należącymi do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) – Norwegią, Islandią i Lichtensteinem – które przyznały fundusze mające na celu likwidowanie różnic ekonomicznych i społecznych między nowymi a starymi państwami członkowskimi UE. W ten sposób powstał Norweski Mechanizm Finansowy. Na mocy umów ze Szwajcarią powstał z kolei Mechanizm Szwajcarski. W zamian za wyłożone środki państwa-darczyńcy korzystają z dostępu do rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, natomiast państwa-beneficjenci uzyskują dofinansowanie do projektów mieszczących się w obszarach działalności określonych w umowach.
Od 31 marca 2011 trwa nabór wniosków w Mechanizmie Szwajcarskim. Program ten posiada dwa obszary działań: granty dla organizacji pozarządowych oraz Fundusz Partnerski.
Organizacje III sektora mogą ubiegać się o dotację na projekty małe (od 10 tys. do 60 tys. CHF) oraz duże (od 10 tys. do 250 tys. CHF). Projekty mogą być realizowane nie dłużej niż do 30 września 2014 r. Szczegółowe informacje znaleźć można na stronie: www.swissgrant.pl.
Na początek roku 2012 przewidziano otwarcie naboru wniosków w Norweskim Mechanizmie Finansowym Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Z Norwegią, Islandią i Lichtensteinem polski rząd w 2010 r. podpisał umowę roku w sprawie uruchomienia nowej transzy wsparcia (poprzednia umowa obowiązywała w latach 2004-2009). Rozmowy w sprawie ustalenia zakresu wsparcia i alokacji środków jeszcze trwają.
Warte uwagi są również niewielkie granty na działalność kulturalną oferowane przez fundacje, zarówno polskie, jak i zagraniczne, np. Fundacja im. Stefana Batorego, Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga, Fundacja PZU, fundacje Georga Sorosa czy Anny Lindh.
Podsumowanie
Zarówno mechanizmy krajowe, jak i środki pochodzące z Unii Europejskiej, dają szereg możliwości wsparcia dotacyjnego dla sektora kultury. Warto podkreślić, że kultura w polityce UE jest obszarem specyficznym i wymyka się spod klasycznych mechanizmów zarządzania, które w UE dotyczą innych działów gospodarki. Różnica w podejściu UE do zagadnień związanych z kulturą wyraża się chociażby poprzez fakt, że można wobec kultury stosować subwencje państwowe, które są generalnie zakazane.
Kultura w polityce unijnej ma szczególne miejsce. Jest obecna jako oddzielna, samodzielna płaszczyzna aktywności, ale też przenika inne dziedziny. Dzięki temu zyskuje społeczny i ekonomiczny wymiar. Kultura się liczy!
Mariola Stańczyk-Chlebiej
Dyrektor Działu Rozwoju Regionalnego Faber Consulting Sp. z o.o.